Tematem przedstawionej dysertacji doktorskiej są „Skutki otwarcia postępowania sanacyjnego”. Postępowanie sanacyjne stanowi jedno z czterech postępowań restrukturyzacyjnych, uregulowanych w Prawie restrukturyzacyjnym – akcie prawnym dotyczącym postępowań insolwencyjnych, jednak odrębnym niż Prawo upadłościowe. Podział ten pozwala rozróżnić w ramach gałęzi prawa, szeroko rozumianej jako prawo o niewypłacalności akty prawne regulujące postępowania o charakterze układowym oraz sanacyjnym od postępowania zmierzającego do ostatecznej likwidacji majątku dłużnika w celu zaspokojenia wierzycieli[1]. Ustawodawca zdecydował się na wskazany podział postępowań, w celu wyodrębnienia postępowań restrukturyzacyjnych od stygmatyzującego postępowania upadłościowego, które w szczególności w odbiorze społecznym, w odbiorze wierzycieli jest kojarzone z czymś negatywnym. Zabieg ten ma na celu podkreślenie prymatu koncepcji sanacyjnej nad likwidacyjną, mającą stanowić działania ostateczne [2]. Zgodnie z zasadą subsydiarności – postępowanie upadłościowe ma stanowić swoiste ultima ratio wobec fiaska restrukturyzacji. W praktyce, do czasu wejścia w życie Prawa restrukturyzacyjnego postępowanie układowe (uregulowane w Prawie upadłościowym i naprawczym) było postępowaniem martwym, a dłużnicy, którzy w innych warunkach prawnych mogliby dalej prowadzić swoją działalność, podlegali likwidacji. Obecnie można zauważyć, iż prawo restrukturyzacyjne zmienia ten stan rzeczy, również poprzez oddziaływanie na świadomość oraz mentalność przedsiębiorców, wśród których wciąż powszechne jest przekonanie, że ogłoszenie upadłości wiąże się z bankructwem oraz brakiem możliwości odzyskania swoich należności. Podnosząc kwestię celów postępowania restrukturyzacyjnego, należy wskazać, że celem każdej restrukturyzacji jest zapewnienie przedsiębiorcom i ich kontrahentom skutecznych instrumentów do restrukturyzacji przy jednoczesnej maksymalizacji ochrony praw wierzycieli, zapewnienie instytucjonalnej autonomii postępowań restrukturyzacyjnych w oderwaniu od stygmatyzujących postępowań upadłościowych, zwiększenie uprawnień aktywnych wierzycieli, maksymalizacja szybkości i efektywności restrukturyzacji oraz upadłości, realizacja polityki „nowej szansy” – zapewnienie możliwości „nowego startu” przedsiębiorcom, których fiasko przedsięwzięcia gospodarczego wynika z niekorzystnej zmiany warunków ekonomicznych[3]. Poprzez działania restrukturyzacyjne dłużnik ma szanse powrócić do stanu rynkowej konkurencyjności, osiągnąć ponownie zdolność do faktycznego i efektywnego uczestnictwa w obrocie gospodarczym, a także realizować dotychczasowe oraz zawierać nowe kontrakty, jak również w konsekwencji utrzymać miejsca pracy. Niesie to niewątpliwie za sobą pozytywne rezultaty społeczne (wspomniane zapewnienie miejsc pracy, zapobieganie spadku bezrobocia, zmniejszenie wykluczenia społecznego) oraz gospodarcze (możliwość rozwoju własnego przedsiębiorstwa oraz przedsiębiorstwa kontrahenta, dla którego dłużnik niejednokrotnie jest jedynym odbiorcą produktów lub usług[4], czy też wzrost potencjału gospodarczego całego rynku)[5].

Jednym z postępowań restrukturyzacyjnych, umożliwiającym wykorzystanie największej ilości instrumentów pozwalających na osiągnięcie wcześniej wspomnianych celów postępowania, spośród wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych jest postępowanie sanacyjne. Umożliwia ono przede wszystkim podjęcie działań sanacyjnych, co powoduje, że sanacja wykracza poza ramy pozostałych postępowań restrukturyzacyjnych i daje szersze możliwości osiągnięcia celów restrukturyzacji. Możliwe jest wykorzystanie narzędzi sanacyjnych, takich jak: możliwość odstąpienia od niekorzystnych umów, w celu odciążenia majątku dłużnika, zbycie zbędnego, generującego koszty majątku, zwolnienie nieefektywnych i nie niezbędnych pracowników, odwrócenie skutków czynności zdziałanych na szkodę wierzycieli, a także ochrona przed egzekucją[6]. Wiele z narzędzi, które mogą zostać wykorzystane w trakcie postępowania sanacyjnego, jest charakterystycznych dla postępowania upadłościowego. Stanowi ono bowiem zarówno historycznie jak i konstrukcyjnie, hybrydę upadłości i układu. Dąży bowiem do zawarcia układu z wierzycielami, ale przy wykorzystaniu instrumentów charakterystycznych dla postępowania upadłościowego. W mojej ocenie postępowanie sanacyjne, z uwagi na zakres ingerencji w strukturę majątku i organizację przedsiębiorstwa dłużnika oraz cechy charakterystyczne dla jego przebiegu jest bardziej zbliżone do postępowania upadłościowego niż do klasycznego postępowania restrukturyzacyjnego[7]. Konstrukcja postępowania sanacyjnego powoduje zatem, że mogło ono zostać umiejscowione w Prawie upadłościowym. Należy jednak zgodzić się z przyjętą koncepcją dotyczącą zlokalizowania postępowania sanacyjnego w Prawie restrukturyzacyjnym, gdyż postępowanie sanacyjne posiada solidny, wspólny mianownik z pozostałymi postępowaniami restrukturyzacyjnymi w postaci priorytetowego dążenia do uniknięcia ogłoszenia upadłości dłużnika.

Fakt, iż postępowanie sanacyjne rodzi najdalej idące skutki i możliwości ze wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych, potwierdza sam ustawodawca, zezwalając na otwarcie postępowania sanacyjnego po fiasku innych postępowań restrukturyzacyjnych. Instytucja ta obrazuje odmienność postępowania sanacyjnego, w szczególności w zakresie dostępności narzędzi mogących pozwolić dłużnikowi uwolnić się od wierzytelności i wrócić do pełnej sprawności ekonomicznej. Będzie ona wykorzystywana najczęściej w sytuacji, gdy np. zachodzi konieczność przeprowadzenia głębszej restrukturyzacji niż ta, która możliwa jest do przeprowadzenia w ramach postępowań układowych (w tym poprzez wykorzystanie narzędzi takich jak – wypowiedzenie niekorzystnych umów, zwolnienie nadmiaru zatrudnionych pracowników, sprzedaż zbędnego a kosztotwórczego majątku). W szczególności będzie to dotyczyć sytuacji, gdy egzekucja prowadzona przez wierzycieli pozaukładowych uniemożliwia prowadzenie przedsiębiorstwa i potrzebna jest zwiększona ochrona przed wierzycielami lub też, gdy powstaje konieczność uzyskania zgód na pomoc publiczną lub dokonania odpowiednich zmian w planie restrukturyzacyjnym, w celu wykazania, że wsparcie ze strony wierzycieli publicznoprawnych nie stanowi pomocy publicznej[8]. Narzędzia z jakich może skorzystać dłużnik po otwarciu postępowania sanacyjnego, stanowią główny czynnik odróżniający postępowanie sanacyjne od pozostałych postępowań restrukturyzacyjnych. Narzędzia te w obliczu postępowań restrukturyzacyjnych są wyjątkowe, gdyż dotychczas były w większości zastrzeżone dla postępowania upadłościowego.

Celem rozprawy jest przede wszystkim uporządkowanie i analiza problematyki skutków otwarcia postępowania sanacyjnego. Jako, że dostępne w literaturze (na dzień złożenia rozprawy, gdyż po tym dniu pojawiła się monografia dr. hab Tomasza Szczurowskiego) opracowania obejmują skutki otwarcia postępowania sanacyjnego, wyłącznie jako jeden z licznych zakresów analizy postępowania sanacyjnego, celem dysertacji jest dokonanie kompleksowej analizy problematyki stricte skutków jego otwarcia. Celem badania są zatem skutki otwarcia postępowania sanacyjnego, analizowane w kontekście ich wpływu na sytuację dłużnika, pod kątem wielu dziedzin prawa – poczynając od skutków ujawniających się w dalszym toku prowadzonego postępowania sanacyjnego, poprzez prawo upadłościowe (m.in. kwestia zbiegu wniosku o otwarcie postępowania sanacyjnego oraz wniosku o ogłoszenie upadłości), prawo cywilne (m.in kwestie zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych, kwestie spadkowe), prawo rodzinne i opiekuńcze (m.in. kwestie stosunków majątkowych małżeńskich, kwestie alimentacyjne), prawo pracy (m.in kwestie możliwości wypowiedzenia stosunku pracy), prawo administracyjne (m.in wpływ postępowania sanacyjnego na postępowania administracyjne oraz podatkowe), prawo handlowe (m.in kwestie przekształceń podmiotowych), kończąc na międzynarodowym postępowaniu cywilnym (m.in. wpływ otwarcia postępowania sanacyjnego na postępowania restrukturyzacyjne prowadzone w innych krajach).

Podstawową, stawianą przeze mnie tezą badawczą jest stwierdzenie, iż „postępowanie sanacyjne rodzi najbardziej dogłębne skutki ze wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych”, z kolei przedmiotem badania jest wpływ otwarcia postępowania sanacyjnego na osobę dłużnika oraz na wszystkie sfery jego działalności – poczynając od majątku i szeroko rozumianych zobowiązań, kończąc na kwestiach postępowań toczących się z udziałem dłużnika. Ponadto starając się doprecyzować hipotezę zadałem pytania częściowe, na które starałem się odpowiedzieć w osobnych rozdziałach – 1. Jak postępowanie sanacyjne wpływa na status prawny dłużnika ? 2. Jakie są skutki dotyczące majątku dłużnika ? 3. Jakie skutki rodzi otwarcie postępowania sanacyjnego w kontekście zobowiązań oraz innych stosunków prawnych dłużnika ? 4. Jakie są skutki w zakresie spadków nabytych przez dłużnika ? 5. Jakie pojawiają się skutki w kontekście stosunków majątkowych małżeńskich dłużnika ? 6. Jak otwarcie postępowania sanacyjnego wpływa na wyłączenie odpowiedzialności dłużnika za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości ? 7. Jak otwarcie postępowania sanacyjnego wpływa na inne postępowania ? 8. Jakie rodzą się skutki w zakresie postępowań międzynarodowych?

Rozważania przedstawione w rozprawie dowodzą, iż postępowanie sanacyjne rodzi najbardziej dogłębne skutki ze wszystkich postępowań restrukturyzacyjnych. W rezultacie zastosowania wyjątkowych instrumentów prawnych mocno ingerujących w strukturę przedsiębiorstwa (m.in. poprzez umożliwienie odstąpienia od niekorzystnych dla dłużnika umów, możliwość dostosowania poziomu zatrudnienia do aktualnych potrzeb z wykorzystaniem uprawnień przysługujących dotychczas wyłączenie syndykowi oraz możliwość sprzedaży zbędnych składników majątkowych ze skutkiem sprzedaży egzekucyjnej) postępowanie to umożliwia istotną poprawę sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa na tyle, aby było możliwe wykonanie zaproponowanego układu lub zaproponowanie wierzycielom bardziej korzystnych propozycji układowych.

W rozprawie poruszony został zakres oddziaływania skutków otwarcia postępowania sanacyjnego, poczynając od skutków dotyczących osoby dłużnika, któremu co do zasady odbiera się zarząd przedsiębiorstwem. Nawet w przypadku wydania przez sąd zezwolenia na zarząd nad całością lub częścią przedsiębiorstwa na dłużnika nałożone zostają szerokie obowiązki sprawozdawcze, co należy ocenić pozytywnie, gdyż pozwala to organom na ciągłe monitorowanie sposobu prowadzonego zarządu. Również na sąd nałożony został obowiązek ciągłej kontroli z urzędu prawidłowości sprawowania zarządu własnego przez dłużnika. W sytuacji, gdy dłużnik naruszył, chociażby nieumyślnie, prawo w zakresie sprawowania zarządu lub jeżeli sposób sprawowania zarządu nie daje rękojmi wykonania układu, wówczas sąd obligatoryjnie uchyla zarząd własny, co powoduje, że całość uprawnień majątkowych od tego momentu posiada wyłącznie zarządca. Niezależnie od tego czy dłużnik w dalszym ciągu może sprawować zarząd swoim majątkiem, zostaje on pozbawiony w tej kwestii szeregu uprawnień, w tym chociażby w zakresie przyjęcia czy też odrzucenia spadku, gdyż z mocy prawa spadek uważa się za przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza. Niezależnie od powyższego, pomimo otwarcia postępowania sanacyjnego dłużnik może w dalszym ciągu samodzielnie podejmować decyzje co do jego życia prywatnego. Zapewniono prawo do poszanowania życia prywatnego dłużnika, poza relacjami majątkowymi. Ponadto skutki otwarcia postępowania sanacyjnego nie ingerują w zakres zdolności prawnej oraz zdolności do czynności prawnych dłużnika.

Kolejno omówione zostały kwestie związane z mieniem dłużnika, które staje się masą sanacyjną. Masa sanacyjna nie posiada osobowości prawnej ani nie jest podmiotem stosunków prawnych, jest wyłącznie zbiorem aktywów majątkowych dłużnika – zarówno tych służących do prowadzenia przedsiębiorstwa, jak i tzw. prywatnych. Taka regulacja nie zmienia niczego w stosunkach właścicielskich, a jedynie poddaje cały majątek, zarówno należący do dłużnika jak i posiadany przez niego na podstawie innych stosunków prawnych, zarządowi sprawowanemu przez zarządcę[9]. Regulacja ta zatem mocno ingeruje w prawa dłużnika, zabezpieczając jednak równocześnie prawa wierzycieli.

Skutki otwarcia postępowania sanacyjnego mogą odczuwać również inne podmioty związane z dłużnikiem. Należy tu wymienić kontrahentów, którzy mogą otrzymać od zarządcy oświadczenie o odstąpieniu od umowy zawartej z dłużnikiem. Zarządca może również starać się o ustalenie, że określone czynności dłużnika są bezskuteczne wobec masy sanacyjnej, co oznacza, iż w konsekwencji podmiot, na rzecz którego dłużnik rozporządził swoim majątkiem, bądź na rzecz którego ustanowił zabezpieczenie, może zostać pozbawiony uzyskanego wzbogacenia. Kolejno należy wymienić pracowników dłużnika, którzy pomimo zapewnienia im określonej ochrony, chociażby w postaci wyłączenia z masy sanacyjnej środków Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, zostali jednocześnie pozbawieni szeregu przywilejów, takich jak np. ochrony pracowników w wieku przedemerytalnym czy też ochrony przed wypowiedzeniem w czasie urlopu. Daleko idące konsekwencje dotyczą również małżonka dłużnika. Ustawodawca odstąpił od przyjętej w Prawie upadłościowym zasady, zgodnie z którą ogłoszenie upadłości powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej. Uzasadnieniem takiego stanu rzeczy jest fakt, iż postępowanie sanacyjne co do zasady nie zakłada likwidacji majątku dłużnika[10]. Majątek wspólny małżonków z dniem otwarcia postępowania sanacyjnego wchodzi do masy sanacyjnej. W rezultacie zarząd nad tym majątkiem będzie sprawował zarządca, więc małżonek dłużnika zostanie pozbawiony szeregu uprawnień związanych z jego własnym majątkiem, co więcej małżonek ma obowiązek współdziałać z zarządcą w zarządzie majątkiem wspólnym, a także udzielać mu informacji o stanie majątku wspólnego, o wykonywaniu zarządu majątkiem wspólnym i o zobowiązaniach obciążających majątek wspólny.

Kolejną omówioną kategorią skutków otwarcia postępowania sanacyjnego jest wpływ na inne postępowania. W postępowaniach rozpoczętych lub toczących się po otwarciu sanacji występuje zarządca, prowadzący je w imieniu własnym, lecz na rzecz dłużnika. Ponadto zawieszeniu ulegają prowadzone postępowania egzekucyjne oraz niedopuszczalne jest wszczynanie w trakcie postępowania sanacyjnego postępowań egzekucyjnych skierowanych do majątku wchodzącego w skład masy sanacyjnej. Regulację te również należy ocenić pozytywnie, gdyż pozwala ona na procesową kontrolę działań dłużnika, a tym samym ochronę masy sanacyjnej i w rezultacie praw wierzycieli. Należy również pamiętać, że otwarcie postępowania sanacyjnego wywołuje skutki o zasięgu międzynarodowym które podlegają ocenie odrębnie w stosunku do Państw spoza Unii Europejskiej, jak i odrębnie w stosunku do Państw Członkowskich Unii Europejskiej. Wszczęcie postępowania w Polsce w wielu przypadkach pozwala na zastosowanie przepisów Prawa restrukturyzacyjnego, co między innymi zapewnia ochronę wierzycielom mającym miejsce zamieszkania w Rzeczpospolitej Polskiej.

Postępowanie sanacyjne jest zatem jednym z postępowań uregulowanych w polskim prawodawstwie, które najbardziej ingeruje w strukturę majątkową podmiotu prawnego. Praca zawierająca zbiorcze zestawienie skutków otwarcia postępowania sanacyjnego uwidacznia ich szeroki zasięg oraz dogłębność. Żadne z pozostałych postępowań usytuowanych w szeroko rozumianej gałęzi prawa jaką jest prawo o niewypłacalności nie dotyka tak wielu dziedzin działalności dłużnika oraz nie pozwala na tak głęboką ingerencję. Należy jednak pozytywnie ocenić zastosowane instrumenty, gdyż dzięki nim wiele podmiotów z pewnością odzyska stabilność finansowo-organizacyjną, co przełoży się na dalej idące, pozytywne skutki społeczno-gospodarcze.

Na podsumowanie moich rozważań chciałbym wskazać, iż istotny w mojej ocenie jest postulat de lege ferenda dotyczący wprowadzenia do Prawa restrukturyzacyjnego instytucji pre-pack, która w swych założeniach, zaczerpniętych bezpośrednio z prawa anglosaskiego (pre-packaged administration)[11], spełnia cele podobne jak postępowanie restrukturyzacyjne, bowiem stanowi szansę na uratowanie przedsiębiorstwa[12]. Instytucja ta pozwoliłaby na usprawnienie i zwiększenie efektywności postępowania sanacyjnego, w szczególności poprzez obniżenie kosztów postępowania[13] oraz ograniczenie ryzyka dezintegracji przedsiębiorstwa, do którego może dojść w przypadku zawarcia układu likwidacyjnego[14]. Ponadto postępowanie to, patrząc przez pryzmat jego szybkości może pozwolić na uniknięcie utraty wartości rynkowej przedsiębiorstwa, w szczególności działającego w oparciu o zaufanie rynku i klientów, dla których przerwa w działaniu lub niepewność co do rezultatów prowadzonego postępowania mogłaby okazać się zbyt długa[15]. Należy pozytywnie ocenić założenia instytucji pre-pack, która bazując na doświadczeniach postępowania upadłościowego wymaga jeszcze dodatkowych regulacji[16], jednak po wprowadzeniu jej do Prawa restrukturyzacyjnego, jako jednego z narzędzi możliwych do wykorzystania wskutek otwarcia postępowania sanacyjnego, mogłaby okazać się najbardziej efektywną polskiego prawa insolwencyjnego.

1 Witosz A. (w): Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe System Prawa Handlowego tom 6, red. Hrycaj A., Jakubecki A., Witosz A., 2020, s. 660.

2 Witosz A. J. (w:) Witosz A. J., Buk H., Chrapoński D., Gewald W., Klyta W., Malmuk-Cieplak A., Mozdżeń M., Torbus A., Prawo upadłościowe. Komentarz, wyd. II, Warszawa 2021, komentarz do art. 2, Nb 2, Lex/el2021.
3 Uzasadnienie projektu ustawy – Prawo restrukturyzacyjne, Druk Nr 2824 Sejmu VII kadencji, s. 12 http://www.sejm.gov.pl;

4 Witosz A., Wojtyła J., Restrukturyzacja w ramach upadłości układowej a efektywność gospodarowania upadłego, Studia Ekonomiczne nr 200/14, s. 9.

5 Kita J., Podstawowe zasady postępowań restrukturyzacyjnych, Opolskie Studia Administracyjno-Prawne, XVI/2, s. 115.

6 Zimmerman P., Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz 2022, wyd. 7, komentarz do art. 3 PrRestr, Nb 5, Legalis/el2021.

7 Zalewski C., Zarząd własny dłużnika w postępowaniu sanacyjnym, Doradca restrukturyzacyjny, nr 6, 4.2016, s. 61.

8 Zimmerman P., Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz 2022, wyd. 7, komentarz do art. 328 PrRestr, Nb 4, Legalis/el2021.

9 Gurgul S., Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne. Komentarz 2020, wyd. 3, komentarz do art. 294 PrRestr, Nb 1, Legalis/el2020.

10 Uzasadnienie projektu ustawy – Prawo restrukturyzacyjne, Druk Nr 2824 Sejmu VII kadencji, s. 26 http://www.sejm.gov.pl;

11 Witosz A.J., Przygotowana likwidacja w postępowaniu upadłościowym – wybrane uwagi, Studia Ekonomiczne, 2017, nr 329, s. 7.

12 Głowacki A., Zalewski C., Postępowanie restrukturyzacyjne. Przykłady postępowań restrukturyzacyjnych. Komentarz praktyczny, 2016, wyd. I, s.36; Kruczalak-Jankowska (w): Hrycaj A., Jakubecki A., Witosz A., Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe System Prawa Handlowego tom 6, 2020, cz. II rozdział 22, podrozdział 22.9., Nb 47.

13 Kruczalak-Jankowska J., 2. Prawo polskie (w:), Postępowanie upadłościowe. Współczesne problemy stosowania, red. I. Gil, J. Kruczalak-Jankowska, A. Machnikowska, E. Marszałkowska-Krześ, Warszawa 2019.

14 Tak na kanwie Prawa upadłościowego – Tatara K., Trela Ł., Uprawnienia syndyka i inwestora w postępowaniu z art. 56h prawa upadłościowego (pre-pack), Dor. Restr., nr 9 (3/2017), s. 22.

15 Kruczalak-Jankowska (w): Hrycaj A., Jakubecki A., Witosz A., Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe System Prawa Handlowego tom 6, 2020, cz. II rozdział 22, podrozdział 22.9., Nb 47.

16 Szerzej na temat postulatów de lege ferenda – Tatara K., Trela Ł., Przeniesienie praw i obowiązków z umów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w związku z jego sprzedażą w trakcie postępowania upadłościowego, w szczególności w ramach przygotowanej likwidacji (pre-pack), Dor. Restr., nr 6 (4/2016), s. 89.